Oranjerieën in Nederland

Studie over de geschiedenis, de ontwikkeling en het behoud van oranjerieën en haar cultuur

Oran·je·rie • de (v) • oran­je­rieën of oran­je­ries
Een gebouw waar men in de winter de kuipplanten bewaart, die ’s zomers buiten staan. Een oranjerie werd veelal gebouwd om te kunnen pronken met dure en exotische bomen. Vanwege het klimaat is het in Noord-Europa niet mogelijk tropische of subtropische planten en bomen buitenshuis te houden. Afgeleid van het Franse oranger (sinaasappelboom).

In 1991 verscheen het standaardwerk Oranjerieën in Nederland van Erik Geytenbeek. Het bestaat uit drie delen: een algemene inleiding over de oranjerie, een inventarisatie en een beschrijving van oranjerieplanten. Na 30 jaar is het boek nog steeds het standaardwerk over oranjerieën in Nederland, maar de onderzoekgegevens zijn inmiddels door de tijd ingehaald. Meerdere oranjerieën zijn gerestaureerd, zoals bijvoorbeeld op de landgoederen Oranjestein, Nijenhuis, Berbice, Hydepark en Nijenrode. Nieuwe oranjerieën zijn gebouwd, zoals op de buitenplaatsen Akerendam en de Leemcule en verdwenen exemplaren zijn gereconstrueerd, zoals bij Huis Landfort. De bestaande inventarisatie valt uit te breiden met een aantal na 1991 ‘ontdekte’ oranjerieën, zoals op landgoederen Reuversweerd (Brummen) en Eyckenstein (Maartensdijk). Een eerste globale inventarisatie op basis van het actuele rijksmonumentenregister doet vermoeden dat het in 1991 beschreven aantal van 89 oranjerieën tot circa 170 valt uit te breiden. Nieuwe plantencollecties zijn begonnen en oude verzamelingen zijn na 1991 verder aangevuld. Bovendien zijn tijdens de zomermaanden op veel buitenplaatsen en landgoederen talrijke kuipplanten weer te bewonderen. Met name Paleis Het Loo besteedt de laatste jaren veel aandacht aan de tuinen en haar bijzondere kuipplantencollectie.

Veel (oude) oranjerieën sieren nog steeds de tuin, maar hun functie is de afgelopen decennia vaak veranderd; van winterse bewaarplaats voor de planten tot restaurant of voor andere commerciële doeleinden, zoals bijvoorbeeld voor trouwerijen of woonhuis. Met het veranderde gebruik en onwetendheid dreigen bij herbestemmingen en restauraties authentieke materialen en onderdelen te verdwijnen. Met het veranderde gebruik dreigt ook de immateriële oranjeriecultuur en de kennis over het verzorgen van planten te verdwijnen. Anderzijds is door bouwhistorisch onderzoek de afgelopen 30 jaar veel nieuwe kennis opgedaan. Het is van groot belang deze kennis vast te leggen. Herbestemming van een oranjerie betekent meestal ook het einde van een collectie die vaak over een lange periode is opgebouwd en liefdevol is verzorgd. Dit raakt niet alleen de grote botanische waarde, maar ook het beeld van de buitenplaats, waar de aankleding van de tuin- en parkaanleg met oranjerieplanten in kuipen langs paden en op de gazons een wezenlijk onderdeel van de buitenplaatsencultuur vormen.

Het doel van dit project is het uitgeven van een digitale publicatie van Oranjerieën in Nederland die de kennis over de historie, de ontwikkelingsgeschiedenis, het gebruik, het onderhoud en de restauratie van oranjerieën toegankelijk maakt voor een breed publiek, van de geïnteresseerde leek tot de restauratie-architect. Met de publicatie wordt dit bedreigde erfgoed bestendigd; het (digitale) gratis toegankelijke boek stimuleert, inspireert en biedt handvatten aan eigenaren en betrokken instellingen voor kwaliteitsverbetering, restauratie, beheer en onderhoud van bestaande en nieuwe oranjerieën. Het ontsluit kennis voor een groot publiek waarmee het bewustzijn voor het belang van behoud en ontwikkeling wordt vergroot. De rol van dit erfgoed als plek voor maatschappelijk engagement (als plek voor vrijwilligers en publiek, voor de uitwisseling en toepassing van ideeën over duurzaamheid, als cultuurhistorisch belangrijke locatie, et cetera) krijgt zo een impuls.

De uitgave wordt gesteund door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Hendrick de Keyser, Stichting Nationale Plantencollectie, Gilde van Tuinbazen, Cascade, Nederlandse Tuinenstichting, Vereniging Particuliere Historische Buitenplaatsen, Nationaal Centrum Erfgoedopleidingen, Nederlandser Vereniging van botanische tuinen, Stichting Kastelen (historische) Buitenplaatsen en Landgoederen, et cetera. Het Comité van Aanbeveling is samengesteld uit Isja Finaly (Directeur beheer bij Vereniging Hendrick de Keyser), Koen Ottenheym (Hoogleraar Architectuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht), Hanneke Ronnes (Bijzonder hoogleraar Historische buitenplaatsen en landgoederen aan de Rijksuniversiteit Groningen) en Willem Zieleman (Adviseur Tuinen op Paleis Het Loo).

Voor meer informatie kan contact worden opgenomen met Stichting In Arcadië,
contactpersoon Merel Haverman: t. 033 4480035 ; e. oranjerie@stichtinginarcadie.nl

Oranjerieën in Nederland – Update I (1 februari 2022)

Wij zijn verheugd te kunnen mededelen dat wij, in het verlengde van Kassen in Nederland (Amersfoort 2019), het inventarisatieproject naar oranjerieën in Nederland hebben opgestart. Het projectplan is rond en het Comité van Aanbeveling is opgezet. Het startpunt voor het onderzoek is het in 1991 uitgegeven Oranjerieeën in Nederland van Erik Geytenbeek, die tevens betrokken is bij het project. Dit nieuwe meerjarenproject omhelst een onderzoek naar de geschiedenis, de ontwikkeling en het behoud van oranjerieën en haar cultuur. Ook zal aandacht worden besteed aan restauratie, herbestemming en reconstructie van oranjerieën. Er heeft zich een stagiaire van de Universiteit Utrecht bij ons aangediend, die het project zal opzetten en zich de komende maanden zal verdiepen in de ontwikkelingsgeschiedenis van de oranjerieën in Noord-Nederland. In het verlengde van haar stage schrijft zij een scriptie over historische verwarmingstechnieken in oranjerieën. Binnenkort zullen de eerste oranjerieën worden bezocht. Wij houden u via onze website op de hoogte van nieuwe ontwikkelingen omtrent het project.

Oranjerieën in Nederland – Update II (20 mei 2022)

In februari konden we verheugd mededelen dat wij van start waren gegaan met het inventarisatieproject naar oranjerieën in Nederland. Inmiddels is het project opgezet en hebben we de inventarisatie van Erik Geytenbeek uit 1991 al kunnen uitbreiden met zo’n 80 oranjerieën. De teller staat reeds op circa 170 oranjerieën. Daarnaast hebben de eerste bezoeken plaatsgevonden aan buitenplaatsen, landgoederen, parken en dergelijke waar nog een oranjerie staat. De huidige functies lopen uiteen van oranjerie tot café en van kantoor tot woonhuis of zelfs hotel. We laten ons onderweg verrassen en komen op plekken, die we nog niet eerder hebben bezocht en ontmoeten eigenaren en beheerders, die we al kenden of niet eerder zijn tegengekomen. Met dank aan onze bevlogen stagiaire zijn de bezoeken aan Noord-Nederland voor nu afgerond en zijn de oranjerieën in Friesland, Groningen en Drenthe onderzocht en beschreven. Wij houden ons nog voorbehouden op eventuele aanvullingen aan de voorlopige lijst. Wij houden u via onze website op de hoogte van nieuwe ontwikkelingen omtrent het project.

Oranjerieën in Nederland – Update III (26 september 2022)

Nu het natte seizoen is begonnen en de herfstbladeren in het rondvliegen, hebben de kuipplanten het weer meer te verduren met minder zonlicht en veel regen. Zolang de kluiten niet een enorme hoeveelheid regen krijgen te verduren en de vorst voorlopig nog op zich laat wachten, kunnen de planten nog even genieten van de buitenlucht. De bezoeken aan en het fotograferen van de oranjerieën zullen wij weer oppakken, wanneer het voorjaarszonnetje tevoorschijn komt. In het najaar zullen wij ons richten op de fondsenwerving om de publicatie te kunnen realiseren. Met de publicatie wordt kennis over de historie, het gebruik en de architectuur van oranjerieën gratis voor een breed publiek beschikbaar gesteld: er wordt een boek vormgegeven dat op een speciaal daartoe ontworpen website in zijn geheel doorzocht kan worden. Op deze manier komt de kennis gratis beschikbaar via internet. Bezoekers kunnen na de lancering op de website intekenen voor een gedrukt exemplaar, dat wordt aangeboden tegen kostprijs en zonder winstoogmerk. De Rijkdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft reeds een bedrag toegekend en staat geheel achter het initiatief.

Oranjerieën in Nederland – Update IV (13 maart 2023)

Na de opstart van het inventarisatieproject Oranjerieën in Nederland in 2022 zijn wij verheugd mede te delen dat verscheidene fondsen en stichtingen ons project een warm hart toedragen en dat de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een extra bijdrage heeft toegekend. Dit betekent dat wij deze maand weer van start gaan met de inventarisatiebezoeken. Na Friesland, Groningen en Drenthe leggen wij in 2023 de focus op de inventarisatie van Overijssel, Gelderland en Utrecht. De inventarisatie van Erik Geytenbeek uit 1991 hebben wij al kunnen uitbreiden met zo’n 80 oranjerieën. De teller staat reeds op circa 170 oranjerieën. Tips zijn te allen tijde welkom!
Met de publicatie wordt kennis over de historie, het gebruik en de architectuur van oranjerieën gratis voor een breed publiek beschikbaar gesteld: er wordt een boek vormgegeven dat op een speciaal daartoe ontworpen website in zijn geheel doorzocht kan worden (gratis) en na de lancering op de website als gedrukt exemplaar besteld kan worden (tegen kostprijs en zonder winstoogmerk). Is uw fonds/organisatie of bent u als particulier donateur geïnteresseerd in de herziene uitgave van Oranjerieën in Nederland en draagt u dit project een warm hart toe, dan is uw financiële bijdrage van harte welkom. Tegenover uw bijdrage staat uiteraard (of desgewenst) een naamsvermelding in het boek en op de website. Uw bijdrage kan fiscaal aftrekbaar zijn. Neemt u hiervoor contact op via oranjerie@stichtinginarcadie.nl.